АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ОПЕРА ЖӘНЕ БАЛЕТ ТЕАТРЫ

Өмірбаяны

1933 жылы 29 қыркүйекте музыкалық кадрларды даярлау мақсатында комиссар Темірбек Жүргенов басқарған Халық ағарту комиссариаты алқасының шешімімен музыкалық студия құрылып, ол Қазақ драма театрында уақытша қызмет атқарған.

Драма театрдан студияға Жұмат Шанин, Құрманбек Жандарбеков, Шара Жиенқұлова, Қанабек Байсейітов, Күләш Байсейітовалар ауысты. Болашақ театрдың негізін қалаушылар қатарында әнші Манарбек Ержанов; жазушылар Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин; композитор Евгений Брусиловский; суретші Анатолий Ненашев болды.

Балет труппасының алғашқы әртістері Алматыдағы кеңестік сауда қызметкерлері клубының (КСҚ) студиясының әуесқой бишілері: М.Гурильева, З.Гапарова, В.Лебедева, Т.Чернобровцева және т.б. болды. Труппаны хореограф М.П. Арцибашева басқарды. Қазақ театрының алғашқы балет солисті Ташкенттен келген кәсіби балет әртісі Екатерина Лифанова атанды.

1934 жылы 13 қаңтарда М.Әуезовтің «Айман-Шолпан» музыкалық пьесасының премьерасы өтті. Оған арнап М.П.Арцибашева «Қоян-Бүркіт» аңшылық ойынының театрландырылған нұсқасын әзірледі. Әли Ардобус «Қаражорға» биін, бақсы биін, өзбек биін қойды, Е.Лифанова жасаған жеке концерттік нөмірді және «Келіншек» би номерін өңдеді, онда Қазақстанның алғашқы кәсіби бишілерінің бірі, осы биді жасаған Шара Жиенқұлованың дебюті болды.

1934 жылы 17 қаңтарда премьерадан төрт күннен кейін музыкалық студия Қазақ мемлекеттік музыкалық театры болып өзгертілді.

1934 жылы жазда Бүкілқазақстандық өнер қайраткерлерінің слетіне қатысушыларға арнап Б.Майлиннің «Шұға» пьесасы қойылды. Театр труппасына үздіктер қосылды: 20 жеке әнші іріктеліп, хор мен би тобының тірегі құрылды.

1934 жылы 7 қарашада «Қыз-Жібек» операсының премьерасы болып, кейін «Жалбыр» (1935), «Ер-Тарғын» (1937) опералары қойылды. Алғашқы опералық қойылымдардағы ұлттық билердің балетмейстері Александр Мартиросьянц (Александров) болды. КСРО Мемлекеттік академиялық Үлкен театрының (бұдан әрі - КСРО МАҮТ) балет әртісі Александров 1933 жылдан бастап Қазақстанда тұрып, жұмыс істеп, ұлттық би мектебінің негізін қалаушылардың бірі және Қазақ хореографиялық училищесінің негізін қалады.

1935 жылы Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің шешімімен Куйбышев атындағы опера театрының Алматыдағы гастрольдік сапары тұрақты театр болды. Оның негізінде кейін қазақ операсымен қосылған орыс опера труппасы құрылды. 1936 жылы Қазақ-орыс операсының мемлекеттік біріккен театры Қазақконцерт ғимаратында, ал 1936 жылдың шілдесінен бастап Комсомольская мен 8 наурыз (қазіргі Төле би және Шәмші Қалдаяқов) көшелерінің қиылысындағы Мәдениет үйінің жаңа ғимаратында орналасты.

Орыс операсының балет труппасының репертуарына «Князь Игорь» операсынан «Қыпшақ билері», «Фауст» операсынан «Вальпургиев түні» кірді. Концерттік бағдарламаларда «Қызыл гүл» және «Аққу көлі» балеттері қойылды.

1936-1937 жылдардағы театр маусымында театрдың бас балетмейстері Юрий Ковалев болды. Свердловскіден келген балетмейстер, балет премьері. Ол «Князь Игорь» (1937) операсынан «Қыпшақ билері» қайта жаңартты, алғашқы балет спектакльдері: «Коппелия» (1937), «Қанатты ат» («Конек-Горбунок», 1939), «Аққу көлін» (1940) қойды.

1937 жылы 17 қаңтарда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен театр Қазақ мемлекеттік опера және балет театры болып өзгертілді.

1937 жылдың қыркүйегінде қазақ театрында бас балетмейстер, балет солисті және оқытушы болып жұмыс істеген КСРО Үлкен театрының биші әрі балетмейстері Леонид Жуков қазақ балетінің жетекшісі болып тағайындалды. 1938 жылы Л.Жуков Қазақстан хореография тарихындағы тұңғыш ұлттық балеті В.Великановтың «Қалқаман мен Мамырын» қойды.

1940 жылы жаңа бас балетмейстер, бұрынғы балет әртісі, балетмейстер, КСРО Үлкен театрының оқытушысы Александр Чекрыгин И.Нәдіровтің «Көктем» балетін қойды.

1941 жылы Мәскеу сәулетшісі Н.А.Кругловтың жобасы бойынша жаңа театр ғимаратының құрылысы аяқталды. Театр құрылысына сәулетшілер Н.А.Простаков, Т.К.Басенов, Н.В.Цивчинский, В.Н.Крошин (1936-1941) жетекшілік етті. Ғимарат қаладағы ең әдемі және ең үлкен сәулет үлгісіне айналды.

1941 жылы 7 қарашада жаңа ғимаратта алғашқы қойылым - М.Магомаевтың «Нэргиз» операсы қойылды. Сол жылы театрға Академиялық атақ берілді. Ұлы Отан соғысының алдында театрдың репертуарында 31 опера (оның 9-ы қазақша) және 6 балет (оның 2-уі қазақша) болды.

Бірінші соғыс жылдарындағы қазақ балет ұжымында Киев, Минск, Одесса, Мәскеу және Ленинград академиялық театрларының эвакуацияланған жетекші солистері жұмыс істеді: В. Баканов, В. Каминская, Т. Фрешкоп, Н. Скорульская, Т. Демпель, Н. Николаева, А. Пирадова, Р. Савицкая, Т. Иваньковская, О. Сталинский, С. Дречин, Т. Фошикова, М. Кузнецов және т.б.

Балет труппасын Т.Шевченко ат. УКСР МАОБТ балетмейстері Галина Березова басқарды (1941-1943). Оның тынымсыз еңбегінің арқасында «Лауренсия» (1942 ж.), «Бахчисарай бұрқағы» (Ю. Ковалевпен бірлесіп), «Қазақ биі сюитасы» (1943) балеттері мен «Жалбыр» операсындағы қазақ билерінің (1943, А. Исмаиловпен бірлесіп) қойылымдары жасалды.

1942 жылы Галина Уланова Ленинградтан Алматыға келді. 1942 жылы 18 маусымда «Бақшасарай бұрқағындағы» Мария партиясын орындап алғаш рет өнер көрсетті. 1942-1943 жылғы маусымда Уланова Мариядан басқа «Аққу көлінде» Одетта, концерттерде К.Сен-Санстің «Аққу», Ф.Шопеннің «Вальсін» биледі. Галина Сергеевна театр сахнасында А.Аданның «Жизель» балетін қайта жаңғыртып, басты партияны орындады.

Соғыстың аяғында балет труппасының солистері мен жетекші солистері қызметін 1944-1945 жылдардағы хореографиялық училищенің түлектері Р. Тажиева, А. Солнцева, Л. Симагина, Л. Таганов, М. Акжанов және басқалар иеленді.

1945 жылы қазақтың ұлы ағартушысы, философ және гуманист Абай Құнанбаевтың 100 жылдығында театрға Абай есімі берілді.

1949-1950 жылдары ұлттық балеттің соғыстан кейінгі дамуында Михаил Моисеев көрнекті рөл атқарды. Ол «Қызыл гүл» (1950), «Доктор Айболит» (1950), «Жизель» (1951), «Ұйқыдағы ару» (1951) балеттерін театр сахнасында қайта жаңартқан кеңестік балетмейстер. М.Моисеев қызметінің шарықтау шегі В.Великановтың «Қамбар мен Назым» музыкасына жазылған ұлттық балеттің қойылуымен байланысты (1950, бірге қоюшы Қ. Жандарбеков).

Репертуар саясатының жаңа бағытын 1952 жылы бас балетмейстер, Мәскеудегі А.В.Луначарский ат. ГИТИС-тің түлегі Дәурен Әбиров айқындап берді. Репертуар «Раймонда» (1952), «Эсмеральда» (1953) балеттерімен, «Юность» (1952), «Берег счастья» (1953), «Медный всадник» (1955), «Шурале» (1956) және т.б. совет балеттерімен толықты.

Д.Әбіров жоғары білікті жас кадрларға арқа сүйеді: З.Райбаев, С.Кушербаева, А.Асылмұратов, А.Джалилов, С.Тулусанова, И.Манская, Г.Ақжанова, С.Акбарова, В.Хен, Г.Урманова, В Никитин, Д.Самохина, М.Габель, В.Рябухина, Г.Горская, Н.Гудочкин-Каншина және т.б. Театр құрылған күннен бастап өнер көрсеткен тәжірибелі бишілер: Н.Викентьева, Н.Тапалова, К.Қарабалинова, А.Селезнев, С.Ильницкий, Е.Тенмен қатар еңбек ете бастаған жаңа буын бірте-бірте шыңдалып, жетекші бишілер мен солисттерге айналды.

1957 жылы Ю.Ковалев «Жоңғар қақпасы» ұлттық балетін қойды. Л.Степанов пен Н.Тілендиевтің жаңа музыкалық басылымында, Ю.Ковалев пен Д.Әбіровтың хореографиясында «Дорогой дружбы» деген атпен балет 1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнері мен әдебиетінің екінші онкүндігінде көрсетілді. Әсіресе онкүндікте хореограф Р.Захаров Б.Асафьевтің «Бахчисарай бұрқағы» балетінің авторлық нұсқасын қайта жаңартты.

Онкүндік балеттеріндегі басты рөлдерді Р.Тәжиева, С.Тулусанова, С.Кушербаева, З.Райбаев, А.Джалилов, А.Асылмұратов және т.б. Жаңа сипатта және жаңарған орындаушылар құрамымен орындалған балет ұлттық хореографияның күшті кәсіби өрлеуін көрсетті. Қазақ музыка өнерін дамытуға сіңірген еңбегі үшін Абай ат. МАОБТ жоғары үкіметтік награда - Ленин орденімен марапатталды.

1960 жылдары балет труппасы өзінен бұрынғылардың дәстүрін жалғастырған жас орындаушылармен толықты,олардың арасында: Р.Бапов, Р.Байсейітова, Е.Малбеков, З.Қастеева, Л.Рудакова, М.Мунтин, Ф. Қойгелдинова, Б.Валиев, Л Ли, Д.Накипов, К.Мажикеев, Л.Мажикеева, Ф.Ұлтанбаева (Жулимбетова), А.Медведев, Е.Усин, М.Тиранова, И.Гуляева, Г.Абаева, К. Еренчин, Ш.Бурханов, Э.Пак және т.б.

1962 жылы дипломдық жұмыс - атақты «үштік» қойылымы: «Шопениана», «Франческа да Римини», «Болеро» - бас балетмейстер, ГИТИС түлегі Заурбек Райбаевтың жетекшілігімен балет труппасының шығармашылық өрлеуі басталды. «Чин-Томур» (1968), «Ромео мен Джульетта» (1972), «Спартак» (1974), «Петя мен қасқыр» (1976), «Ер мен әйел» (1979), «Карта ойыны» (1979), «Фрескалар» (1981), «Раймонда» (1984), «Озорные частушки» (1992), «Мысыр түндері» (1994), «Айдаһар мен қарлығаш» (1996) және т.б балеттерін сахналаған бірегей биші өзін дарынды балетмейстер ретінде танытты. Қазақ балетінің дамуындағы маңызды кезең Ғ. Жұбанованың «Аққанат» және «Хиросима» (1967) бір актілі екі спектакліндегі «Ақ құс туралы аңыз» диптихі болды.

1964 жылы Абай ат. МАОБТ сахнасында Болат Аюхановтың балетмейстер ретінде дебюті болды. «Классикалық балет кеші» деп аталатын дипломдық жұмысы 2 бөлімнен, яғни әртүрлі пішіндер мен стильдегі 18 би нөмірінен тұратын.

1971 жылы Д.Әбіров Е.Брусиловскийдің «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу» ұлттық балетін жасады.

1970 жылдардың ортасында театрға жаңашыл балетмейстерлердің жаңа буыны келді: Минтай Тлеубаев пен Жанат Байдаралин. Абай ат. МАОБТ жұмыс істеген кезінде М.Тлеубаев (балетмейстер - 1975-1986, бас балетмейстер - 1986-1990) «Орыс ертегісі» (1975), «Ақсақ-құлан» (19 «Үш торай» (1982), «Бауырым, Маугли» (1984), «Мәңгілік алау» (1985), «Доктор Айболит» (1987), «Классикалық симфония» (1987), «Петербургпен қоштасу» (1988), «Дама с камелиями» (1989) және т.б. бірегей балеттерін қойды. Ж.Байдаралин театр сахнасында «Ескі фотосурет» (1974), «Жаңғыру» (1974), «Әлия» (1978) және т.б балеттерін қойды.

1970-1980 жылдардағы жетекші бишілер мен жеке партияларды орындаушылар: Т. Нуркалиев, У. Мирсеидов, А. Буркитбаев, М. Кадырова, Б. Ешмухамбетов, Б.Байтемиров, М. Каракулова, А. Семенов, Ю. Васюченко О. Васюченко, Л.Акылбекова, А. Аскарбекова, С. Аскарбеков, А. Бураканова, Г. Туткибаева, Г.Алиева, Б. Абдрахманов, М. Адырхаев, Д. Тубольцев, Е. Асылгазинов, М.Тукеев, М. Тукеева, Ш. Мусаханова, Б. Смагулов, А. Нусупов, В. Богомолов, А. Жумагалиева, С. Турибаев, О. Воль, Н. Ликучева, З. Умбеткулова, Р.Тулегенова, С. Ашимова, С. Рахмедова, А. Мусинова және т.б.

1990 жылы шақырылған грузин балетмейстері Г.Алексидзе Ғ.Жұбанованың «Қарагөз» балетімен ұлттық тақырыпты қайта жаңғыртты.

1990 жылдары балет труппасы жас кадрлармен айтарлықтай нығайды: Н. Канетов, Л. Альпиева, М. Вальчик, Д. Сушков, К. Саркытбаева, Ж. Атымтаев, Н. Абугалиев, Н. Байбусинов, Е. Доскараев, А. Доскараева, Ж. Усин, Д. Кульсартова (Агзамова), Д. Накипова, М. Абубахриева және т.б.

1995 жылдың маусымынан 2000 жылдың 13 желтоқсанына дейін театр ғимаратында жалпы қайта жөндеу, реконструкция жұмыстары жүргізілді. Ол аяқталғаннан кейін опера және балет өнерінің алтын репертуарлық қоры жаңа түрлі-түсті декорациялар мен костюмдермен толықтырылды. 2000 жылдары А. Сапугова, Н.Конокбаев, Н. Кребаева, А. Джумагулова, Д. Чиныбаев, Я. Мергалиев, Д.Табылды, А. Сафронов, Е. Хомкина-Сафронова, Ж. Тукеева, Г. Курбанова, Ф.Буриев, А. Абильгазина, Д. Шомаева, А. Мурзакулов, Р. Уразов, Д. Шманов, Р.Имангалиев, А. Жексенбек, А. Егисбаева, Р. Даиров, Д. Есентаева, Н.Мирсеидова, А. Дуйсекова, О. Нуржанкызы, М. Кенжебекова, Д. Батырханова, Р. Кадыров және т.б. жетекші және жеке партияларды орындаушылар болды.

Осы қиын-қыстау кезеңде ұжымның көшбасшысы балеттің жетекші солисті Мұрат Тукеев болды. Ол биші мансабын балет труппасының жетекшісі (1996-2001) және оның директоры (2001-2002) қызметтерімен ұштастырды.

Балет премьераларының репертуарлық тізімі негізінен шағын формадағы эксперименттік қойылымдардан тұрды: «Жан кеңістігі» («Космос души»), «Маска театры» (2001 ж., хореография Г. Туткибаева), «Ғажайып мандарин» (2003, хореография В. Гончаров), «РЕ уақыты» (2004 , хореографиясы В. Гончаров), «Афина Триумфы» (2004, хореографиясы Д. Фадеева), «Antico стиліндегі сюита» мен «Чарли» (2005, хореографиясы Г. Туткибаева).

2012 жылы Қазақстан, АҚШ және Германияның халықаралық жобасы - А.Серкебаевтың «Тілеп пен Сарықыз» ұлттық балетінің қойылымы жүзеге асырылды.

Халықаралық ынтымақтастық театр репертуар саясатының маңызды бағыты болып табылады. 1940-1990 жылдары труппамен одақтық республикалардың жетекші театрларының қоюшы-балетмейстерлері ынтымақтастықта жұмыс атқарды: Л. Крамаревский («Раймонда», 1940), Г. Уланова («Жизель», 1943), Ю. Рейнке («Соперницы», 1949), В. Козлов («Раймонда», 1952), Я. Романовский («Берег счастья», 1953), Р. Захаров («Бахчисарайский фонтан»), А. Шульгина («Большой вальс», 1960), В. Бурцев («Лебединое озеро», 1969; «Баядерка»,1971), Ю. Дружинин («Спящая красавица»,1972), У. Сарбагишев («Чолпон»,1973), Я. Сех («Бахчисарайский фонтан», 1981), Н. Дудинская, К. Сергеев («Жизель», 1981; «Шопениана», 1981; «Дон Кихот», 1982), К. Тер-Степанова («Сильфида», 1983), А. Дементьев (««Юнона и Авось»», 1987), М. Алексидзе («Серенада», «Павана Мавра», 1990), Н. Янанис, Э.Михасев («Щелкунчик», 1991).

Қазақстанның егемендік алуымен ынтымақтастық географиясы кеңейді. 1991-2019 жылдары А.Маки, К.Митани (Жапония, «Мадам Баттерфляй», 1992), О.Герольф (Бельгия, «Кармина Бурана», 1992), В.Владимиров, С.Крупко (Ресей, «Корсар» 1995; «Ұйқыдағы ару», 1996), Т.Лавренюк (Ресей, «Кармен-сюита», 2006), Ю.Григорович (Ресей, «Махаббат аңызы», 2007, «Ромео мен Джульетта», 2010), Б.Эйфман, А.Солонская, С.Зимин (Ресей, «Красная Жизель»,2010), Б.Эйфман, О. Калмыкова, О.Парадник (Ресей, «Анна Каренина», 2011 ), Т. Вашакидзе (Грузия, «Үлкен вальс», 2012), Г.Комлева (Ресей, «Баядерка», 2013), Т.Канделоро (Италия, «Шехерезада»,2013), М.Парилла (Италия, «Пульчинелла», 2013), Р.Амаранте (Бразилия, «Болеро», 2019), Д.Джонатан (Австралия, «Бахты ашу», 2019) және т.б қойылымдарын жүзеге асырды.

Гүлжан Туткибаева жетекшілік ететін жаңа буын балет труппасы классикалық, неоклассикалық, ұлттық хореографияны үйлесімді меңгеруде. 2005 жылы Г.Туткибаева балет ұжымының көркемдік жетекшісі болды. Г.Туткибаева «Кармина Бурана» кантата-балетін (2012), «Ұлы дала аңыздары» (2015) ұлттық балетін, «Коппелия» балетін (2017) қойды. «Ұйқыдағы ару» (2014), «Щелкунчик» (2015), «Аққу көлі» (2016), «Корсар» (2020), «Дон Кихот» (2018) балеттері қайта редакцияланып, «Шопениана» (2019), «Фрескалар» (2022) қайта жаңартылды. Ю. Васюченко және Г. Шляпина (2023) «Жизельді» жаңартуға шақырылды.

2010-2020 жылдары жеке және жетекші партияларды орындау жаңа буын бишілеріне тапсырылды, олардың арасында А. Аскаров, А. Аскарова, Д. Кудабаева, М. Ельчибаева, Б. Вербовой, А. Аширбек, А. Хасимото, А.Баратова, М. Джуманиязов, Д. Кубашев, Е. Абилов, А. Тусупбеков, Н.Алпамысулы, С. Аюпов және т.б.

Театрдың алғашқы құрылған жылдарынан бастап спектакльдерді безендірумен суретшілер Анатолий Ненашев, Латифа Мұңайтпасова, Құлахмет Ходжиков, Всеволод Теляковский, Орал Таңсықбаев, Владимир Колоденко, Сергей Калмыков айналысты. 1960-1970 жылдардан бастап спектакльдерді Владимир Семизоров, Михаил Ушац, Василий Мамонтов, Игорь Корогодин, Гүлфайрус Исмаилова, Айтымбай Молдабеков, Евгений Сидоркин, Нұрлан Рымжанов, Людмила Кужель, Владимир Кужель, Орынбасар Жанбыршиев, Толкын Есалиева безендірген. Шақырылған отандық және шетелдік суретшілер: Павел Драгунов, София Тасмағамбетова, Вячеслав Окунев (Ресей), Рене Давид Салазар (Бразилия), Паула Роза Сантана (Бразилия), Вильям Орланди (Италия), Даниэле Амента (Италия), Яри Молинари (Италия) және басқалар.

Театрдың дирижерлері: Федор Кузьмич, Евгений Манаев, Владимир Пирадов, Григорий Столяров, Леонид Шаргородский, Богуслав Врана, Исидор Зак, Нұрғиса Тілендиев, Ғазиз Дугашев, Турғут Османов, Фуат Мансуров, Абрам Мовш, Валерий Руттер, Төлепберген Абдрашев, Ренат Салаватов, Раиса Садыкова, Абзал Мухитдинов, Сергей Скрыпник, Қанат Ахметов, Нұрлан Жарасов, Мұхтар Қалдаяқов, Арман Уразғалиев, Нұржан Байбусинов, Ерболат Ахмедьяров, Қуаныш Исмаилов, Рүстем Қабылбай, Нарын Қажығали, Қанат Омаров және т.б.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 11 қарашадағы № 753 Қаулысымен театрға «Ұлттық» мәртебесі берілді.