ҚҰДЫС ҚҰЖАМЯРОВ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕСПУБЛИКАЛЫҚ АКАДЕМИЯЛЫҚ ҰЙҒЫР МУЗЫКАЛЫҚ КОМЕДИЯ ТЕАТРЫ

Өмірбаяны

К.Құжамьяров атындағы Мемлекеттік Республикалық Академиялық Ұйғыр музыкалық комедия театры - әлемдегі жалғыз кәсіби ұйғыр театры. «Синеблузниктер» (1934) көркемөнерпаздар үйірмесінен шыққан. Театрда драмалық труппа, «Нава» фольклорлық ансамблі, «Рухсара» би ансамблі, сондай-ақ «Яшлық» және «Сада» эстрадалық ансамбльдері жұмыс істейді.

Театр тек драмалық ғана емес, вокалдық және хореографиялық ұлттық өнерді дамыту мектебіне айналды. Ұлттық ұйғыр дәстүрлерін бойына сіңіре отырып, би формаларының өзіндік ерекшелігін сақтай келе, тамаша табиғи дарын иелері - ұйғыр би шеберлері мен кәсіби хореографтар қауымдастығы негізінде ұйғыр сахналық биі біртіндеп қалыптасты.

Ұйғыр театрының алғашқы кәсіби режиссері және балетмейстері - Өзбек КСР және Қарақалпақ АССР-нің еңбек сіңірген әртісі Али Фейзулла Ходжаевич Ибрагимов (Али Ардобус, 1900-1959). 1934 жылы қыркүйекте А.Ибрагимов Ұйғыр театрында Дж. Асимов пен А.Садировтың «Анархан» музыкалық драмасын қойды. Қойылым ұлттық драматургияның классикалық туындысы ретінде театрдың өзіндік ерекше белгісіне айналды. Режиссер өз қойылымында «Рамзан» халық мерекесі мен «Санам» үйлену тойынан би көріністерін енгізді. Ұйғыр халық биі алғаш рет сахналық интерпретацияға ие болды. 1936 жылы сәуірде театрдың бас режиссері Вахаб Азимов «Анархан» драмасын жаңа редакцияда «Анархан-Ләйлихан» деген атпен қойды. Спектакльдің би көріністерін қоюға Александр Артемьевич Мартиросянц (А. Александров) шақырылды.

1938-1945 жылдары - театр балетмейстері А.Бабурин болды. Ол: Ғ.Мүсіреповтің «Қозы-Көрпеш - Баян-Сұлу» музыкалық драмасындағы қазақ билерін, реж. В.Дьяков (1938); И.Саттаров пен В.Дьяковтың «Ғерип-Санам» музыкалық драмасындағы ұйғыр билерін, реж. А.Маржанов (1941) қойды.

1952-1972 жж. - театрдың бас режиссері С.Р.Башоянның жетекшілігімен сахналық қозғалыс сабақтары жүйелі түрде жүргізіле бастады. Оларға хореографтар Г.Аксенов, одан кейін Н.Сидоров жетекшілік етті. Пластикалық өрнек құралдарының палитрасын байыту үшін хореографтар характерлік, гротесктік бейнелерді беру әдістерін пысықтады. Батыс Еуропалық костюмдік пьесалардағы кейіпкерлердің мәнері мен мінез-құлық стилі зерттелді. Балетмейстер Г.Аксенов ұйғыр театры тарихына жаңалық енгізді. «Фархад пен Шырын» музыкалық драмасында (1950) «Шырынның түсі» сахнасында солист Х.Джалиловаға арнап пуантамен биледі қолданды.

1966-1991 жж. - балетмейстер, МРАҰМКТ бас балетмейстері С.А. Акбарова. У. Гаджибековтың «Машади Ғұбад» (1966), М.Әуезовтің «Айман-Шолпан» (1968) спектакльдеріндегі би көріністері. Бұл кезеңде би, пластикалық көріністер мен билер қойылды: С.Мұқановтың «Қашқар қызы» (1973), «Анархан» (1975), В.Есьмон мен К.Крикорлидің «Ким кимга ашиқ», С. Ш.Айтматовтың «Ақ кеме» және т.б

1986-2013 жылдары - театрдың бас балетмейстері Г.Ю.Саитова. «Ғерип-Санам» (1986) және «Анархан» (1988) музыкалық драмалары жаңа басылымда. 1980 жылдардан бастап театрдың концерттік репертуарында авторлық музыкаға жазылған шығармалар: К. Кужамьяровтың төртінші симфониясы «Такла-Макан», «Дутар туралы поэма», «Амгак шатлыги» вокалды-хореографиялық сюитасы, «Висал» мұкамы, «Караван йолы» (комп. И. Масимов), А.Бұрхановтың «Көктем вальсі» және «Яшлық» және т.б. 1991 жылы қазанда Г.Саитованың жетекшілігімен «Рухсара» би ансамблі құрылды. Ол бірінші театрландырылған «Иппяк йол» бағдарламасының сценарийінің авторы және режиссері.

Жаңалық іздеу бидің жаңа түрлерінің, жаңа жанрдың - театрландырылған қойылымның, концерттік спектакльдің пайда болуына септігін тигізді. Пролог пен бес картинадан («Мың үңгір», «Жауынгерлер», «Ома», «Тарим», «Орда») және эпилогтан тұратын «Жібек жолының әуендері» (2017) театрландырылған қойылымы үшін хореограф Шығыс Түркістаннан (ШҰАР ҚХР) Куряш Раджип шақырылды.

2020-2022 жылдар - мұкамдар негізінде «Рақ», «Чапбаят», «Мушаврәқ», «Чарғах», «Пәнжиғах» концерттік бағдарламалары дайындалды.